4 محمد بن زكريا الغلابى البصرى (298 ه )
5 عمر بن عمران
6 عبيدالله بن موسى العبسى ( عبدالله )
7 جبله مكى
8 طاووس يمانى
9 ابوجعفر محمد بن جرير بن رستم طبرى امامى (ق 4 و 5 ه )
10 ابواسحاق ابراهيم بن مخلد بن جعفر الباقرحى
11 خديجه ام الفضل ابنة محمد بن احمد بن ابى الثلج بغدادى
12 ابوعبدالله محمد بن احمد الصفوانى
13 ابواحمد عبدالعزيز بن يحيى بن عيسى الجلودى
14 عثمان بن عمران
15 محب الدين احمد بن عبدالله طبرى (694 ه )
16 حسن بن سليمان
17 ابوالفضل بن خيرون
18 ابوالحسن احمد بن مظفر عطار
19 ابومحمد عبدالله بن محمد بن عثمان ، ابن السقاء
20 محمد بن ابى الشيخ واسطى
21 ابوعبدالله حسين بن عبيدالله ابزارى الخضيب البغدادى (295 ه )
22 ابراهيم بن سعيد جوهرى
23 ماءمون عباسى (218 ه )
24 هارون الرشيد عباسى (149 193 ه )
25 منصور عباسى
26 ابوالحسن على بن محمد واسطى جلابى ، ابن مغازلى (483 ه )
27 ابوعبدالله محمد بن احمد ذهبى (673 748 ه )
28 ابوالفضل احمد بن على بن حجر عسقلانى (852 ه )
29 ابوبكر احمد بن على بغدادى (392 463 ه )
30 شيخ عبدالله بحرانى (ح 1110 ه )
31 محمدباقر بن محمدتقى مجلسى اصفهانى (1111 ه )
32 سليمان بن ابراهيم قندوزى (1294 ه )
33 احمد بن يوسف دمشقى قرمانى (1019 ه )
34 باكثير حضرمى ، ابوبكر شهاب الدين علوى .
مصادر حديث عايشه
1 المعجم الكبير، ج 22 ص 400
2 مناقب ابن سليمان كوفى ، ج 2 ص 206 شماره 677
3 الطرائف ، ص 27
4 تاريخ بغداد، ج 5 ص 87 شماره 2481
5 مجمع الزوائد، ج 9 ص 205 و 202
6 ذخائرالعقبى ، ج 1 ص 36
7 تاريخ ‌الخميس ، ج 1 ص 277
8 مقتل الحسين ، ج 1 ص 63
9 ميزان الاعتدال ، ج 2 ص 84
10 ميزان الاعتدال ، ج 2 ص 84
11 نظم دررالسمطين ، ص 177
12 لسان الميزان ، ج 5 ص 160
13 وسيله المآل ، ص 78
14 ينابيع المودة ، ص 197
15 كنزالعمال ، ج 7 ص 111
16 فيض القدير، ج 5 ص 176
17 شرف المصطفى ، ابوسعيد خرگوشى ، از ابوالفضل بن خيرون و ابن السرى و حربى
18 وسيله المتعد بن : ملا، به نقل محب الدين طبرى در ذخائر العقبى
19 مناقب ابن شهر آشوب ، ج 3 ص 383
20 بحارالانوار، ج 43 ص 42 و 43
21 بحارالانوار، ج 43 ص 50
22 كتاب الموضوعات : ابن جوزى ، ج 1 ص 412 و 413
23 كتاب المجروحين : ابن حبان ، ج 2 ص 29 و 30
24 بحارالانوار، ج 37 ص 64 شماره 36.
راويان حديث عايشه
1 ابوالقاسم سليمان بن احمد طبرانى (260 360 ه )
2 عبدالله بن سعيد بن يحيى الرقى
3 احمد بن ابى شيبة الرهاوى
4 ابوقتادة حرانى
5 سفيان ثورى
6 هشام بن عروه
7 عروة بن زبير
8 محب الدين طبرى (694 ه )
9 ابن عساكر دمشقى (573 ه )
10 محمد عبدالرؤ ف بن على مناوى (925 1013 ه )
11 ابواحمد عبدالرحمن بن احمد الهمدانى
12 محمد بن اسحاق آدمى
13 عثمان بن عبدالرحمن
14 ام عثمان
15 عاليه
16 معاذه
17 بهيه
18 ابوسعد (سعيد) خرگوشى (ت 406 ه )
19 ابوالفضل بن خيرون
20 ابن سرى
21 ابواسحاق ابراهيم بن اسحاق حربى (198 258 ه )
22 سيد بن طاووس (664 ه )
23 احمد بن على خطيب بغدادى (463 ه )
24 محمد بن احمد بن رزق
25 ابوالحسين احمد بن محمد بن محمد بن عقيل شافعى
26 ابوبكر عبدالله بن محمد بن على بن طرخان
27 محمد بن خليل بلخى
28 ابوبكر شجاع بن وليد سكونى
29 هشام كلبى ، ابومنذر هشام بن ابى النضر محمد بن سائب كلبى (204 ه ) 30 محمد بن سائب كلبى (146 ه )
31 نورالدين على بن ابى بكر هيثمى (807 ه )
32 حسين بن حسن دياربكرى
33 ابومنصور شهردار بن شيرويه الديلمى (509 ه )
34 ابوالمؤ يد موفق خوارزمى (568 ه )
35 محمود بن اسماعيل
36 احمد بن فادشاه
37 ابوعلى حداد
38 ابونعيم احمد بن عبدالله اصفهانى (430 ه )
39 ابومعاذ نحوى مروزى
40 محمد بن عباس دمشقى
41 عبدالله بن ثابت بن حسان هاشمى حرانى
42 جمال الدين محمد بن يوسف زرندى حنفى مدنى (750 ه )
43 شهاب الدين احمد بن على بن حجر عسقلانى
44 باكثير حضرمى ، ابوبكر بن شهاب الدين علوى
45 سليمان بن ابراهيم قندوزى
46 شهاب الدين احمد حسينى شيرازى شافعى
47 محمدباقر مجلسى (1111 ه )
48 ابوعبدالله محمد بن احمد ذهبى (748 ه )
49 متقى هندى
50 ابوالفرج عبدالرحمن على جوزى (597 ه )
51 ابن حبان
52 ابن شهر آشوب مازندرانى
53 ابن مسيب
54 ابن شهاب زهرى
55 ابوالحسن بن رزقويه .
مصادر حديث حضرت امام جعفر صادق عليه السلام
1 بحارالانوار، ج 8 ص 120 شماره 10
2 بحارالانوار، ج 8 ص 142 شماره 62
3 بحارالانوار، ج 8 ص 178 شماره 130
4 بحارالانوار، ج 18 ص 315 شماره 27
5 بحارالانوار، ج 18 ص 364 شماره 68
6 بحارالانوار، ج 43 ص 4 شماره 3
7 بحارالانوار، ج 43 ص 6 شماره 6
8 بحارالانوار، ج 43 ص 42 شماره 42
9 كتاب المحتضر، ص 135
10 كتاب المعراج ، شيخ صدوق ، به نقل محمد بن سليمان در المحتضر
11 معانى الاخبار، ص 396 شماره 53
12 تفسير على بن ابراهيم قمى ، ج 1 ص 365
13 ذخائرالعقبى ، ص 36
14 عوالم العلوم ، ج 11 ص 10 شماره 4
15 مجمع البيان ، ج 3 ص 291 (6/291)
16 جلاءالعيون ، ج 1 ص 121
17 تفسير نورالثقلين ، ج 2 ص 502
18 تفسير نورالثقلين ، ج 2 ص 131 شماره 49
19 تفسير البرهان ، ج 2 ص 292 شماره 3
20 مناقب ابن شهر آشوب ، ج 3 ص 383
21 تاءويل الايات الظاهرة ، ج 1 ص 236 شماره 15
22 تفسير عياشى ، ج 2 ص 212 شماره 46
راويان حديث حضرت امام جعفر صادق عليه السلام
1 ابان بن تغلب
2 محمد بن مسعود عياشى
3 على بن ابراهيم بن هاشم قمى
4 ابراهيم بن هاشم قمى
5 حسن بن محبوب زراد
6 على بن رئاب كوفى
7 ابوعبيده زياد الحذاء
8 ابوجعفر محمد بن على صدوق (381 ه )
9 احمد بن على بن ابراهيم
10 على بن معبد
11 احمد بن عمر
12 زيد نقاب
13 حسن بن سليمان
14 محمد بن موسى المتوكل
15 عبدالله بن جعفر الحميرى
16 يعقوب بن يزيد
17 حسن بن على بن فضال
18 عبدالرحمان بن حجاج
19 سدير صيرفى
20 محمد بن على بن شهر آشوب مازندرانى (588 ه )
21 محب الدين طبرى (694 ه )
22 ابوعلى فضل بن حسن طبرسى (ح 522 ه )
23 محمدباقر مجلسى (1111 ه )
24 عبدعلى بن جمعة العروسى .
مصادر حديث عمر بن خطاب
1 ميزان الاعتدال ، ج 1 ص 253
2 ميزان الاعتدال ، ج 2 ص 297
3 لسان الميزان ، ج 4 ص 36
4 مقتل الحسين ، ج 1 ص 68
5 عيون الاخبار فى مناقب الاخيار، ص 45
6 كتاب الفوائد: ابوبكر شافعى ، به نقل ابن حجر در لسان الميزان .
راويان حديث عمر بن خطاب
1 زيد بن اسلم
2 شمس الدين محمد ذهبى (749 ه )
3 ابن حجر عسقلانى
4 ابوبكر شافعى
5 ابوالمؤ يد موفق بن احمد خوارزمى (568 ه )
6 احمد الملكى الخوارزمى الملكى
7 ابومنصور محمد بن حسين مقرى ء
8 حسن بن حسين راشدى
9 محمد بن عيسى
10 ابوبكر الشعفى
11 سمانة بنت حمدان بن موسى
12 حمدان بن موسى
13 موسى
14 عمرو بن زياد ثوبانى
15 عبدالعزيز بن محمد
16 اسلم
17 ابوالمعالى محمد بن على حسينى بغدادى
18 ابوطاهر عبدالغفار بن محمد بن جعفر مكتب
19 محمد بن عبدالله البزاز
20 ابوبكر شافعى .
مصادر حديث سعد بن مالك
1 المستدرك على الصحيحين ، ج 3 ص 169 شماره 4738
2 مناقب عبدالله الشافعى ، ص 208
3 مقتل الحسين ، ج 1 ص 64
4 كنزالعمال ، ج 12 ص 109 شماره 34228
5 منتخب كنزالعمال ، ج 5 ص 97
6 مفتاح النجا، ص 98
7 اعراب ثلاثين سورة من القرآن ، ص 120
8 عيون الاخبار فى مناقب الاخيار، ص 45
9 مناقب ابن مغازلى ، ص 359 و 360 شماره 407
10 تاريخ بغداد، ج 5 ص 87.
راويان حديث سعد بن مالك
1 ابوعبدالله محمد بن عبدالله حاكم نيشابورى
2 ابوعبدالله محمد بن عبدالله ، از مشايخ حاكم نيشابورى
3 ابوالحسين عبدالصمد بن على بن مكرم البزاز
4 مسلم بن عيسى الصفار العسكرى
5 عبدالله بن داوود خديبى
6 شهاب بن حرب
7 زهرى
8 سعيد بن مسيب
9 ابوالمؤ يد خوارزمى
10 ابوالقاسم عبدالله بن محمد بن عبدالله رفاعى
11 ابوعلى فارسى
12 عبدالصمد بن على طستى
13 حسام الدين متقى هندى
14 شمس الدين محمد ذهبى
15 ابن حجر عسقلانى
16 ابوبكر عبدالله شافعى
17 ابن مغازلى
18 ابن خالويه ، ابوعبدالله حسين بن احمد مصرى
19 محمد بن معتمد بدخشانى حارثى (ح 126 ه )
20 ابوعمرو عثمان بن محمد علاف
21 ابوالمعالى حسين بغدادى
22 محمد بن السرى بن سهل
23 على بن عيسى المؤ ذن
24 عبدالله بن راقد
25 ليث بن سعد
26 عقيل
مصادر حديث امام على بن موسى الرضا عليه السلام
1 بحارالانوار، ج 8 ص 119
2 بحارالانوار، ج 4 ص 3 و 4
3 توحيد: شيخ صدوق ، ص 118 شماره 22
4 عيون الاخبار: صدوق ، ج 1 ص 93 شماره 22
5 امالى صدوق ، ص 373 شماره 7
6 بحارالانوار، ج 43 ص 4
7 احتجاج ، ج 2 ص 382 شماره 286
8 عوالم العلوم ، ج 11 ص 10 شماره 5.
راويان حديث امام على بن موسى الرضا عليه السلام
1 شيخ ابوجعفر صدوق (381 ه )
2 احمد بن زياد بن جعفر همدانى
3 على بن ابراهيم قمى (ق 3 ه )
4 ابراهيم بن هاشم قمى (ق 3 ه )
5 عبدالسلام بن صالح هروى
6 محمدباقر مجلسى اصفهانى
7 عبدالله بحرانى اصفهانى
8 ابومنصور طبرسى (522 ه ).
مصادر حديث حذيفة بن يمان
1 بحارالانوار، ج 37 ص 81 و 82 شماره 49
2 تفسير فرات كوفى ، ص 75 و 76 شماره 49
3 كشف الغمة ، ج 2 ص 85، به نقل از كتاب مولد فاطمة تاءليف شيخ صدوق
4 بحارالانوار، ج 44 ص 240 و 241 شماره 33
5 بحارالانوار، ج 8 ص 190 شماره 165
6 كتاب مولد فاطمة : شيخ صدوق ، به نقل كشف الغمة از آن .
راويان حديث حذيفة بن يمان
1 فرات بن ابراهيم كوفى (ق 3 ه )
2 محمد بن يزيد ثقفى
3 ابونصر بن ابى مسعود اصفهانى
4 جعفر بن احمد
5 حسن بن اسماعيل افطس
6 على بن محمد كوفى
7 موسى بن عبدالله موصلى
8 ابوفزار
9 محقق اربلى (694 ه )
10 محمدباقر مجلسى (1111 ه )
11 شيخ ابوجعفر صدوق (381 ه )
مصادر حديث سلمان فارسى
1 بحارالانوار، ج 36 ص 361 شماره 232
2 بحارالانوار، ج 8 ص 151 شماره 89
3 تفسير فرات ، ص 211 شماره 286
4 كنز جامع الفوائد، به نقل علامه مجلسى از آن
5 كتاب مسائل البلدان ، به نقل علامه مجلسى از آن
6 تاءويل الايات الظاهرة ، ج 1 ص 236 و 237 شماره 16
7 مدينة المعاجز، ص 233.
راويان حديث سلمان فارسى
1 فرات بن ابراهيم كوفى
2 عبيد بن كثير
3 شيخ ابوجعفر طوسى (460 ه )
4 فضل بن شاذان
5 محمدباقر مجلسى (1111 ه )
6 سيدهاشم بحرانى
مصادر حديث عروه بارقى
1 بحارالانوار، ج 43 ص 314 و 315 شماره 73.
مصادر حديث حضرت امام سجاد عليه السلام
1 بحارالانوار، ج 43 ص 18 شماره 17
2 تفسير فرات كوفى ، ص 321 و 322 شماره 435.
راويان حديث حضرت امام سجاد عليه السلام
1 فرات بن ابراهيم كوفى
2 موسى بن على بن موسى بن عبدالرحمن محاربى
3 حضرت امام جعفر صادق عليه السلام
4 حضرت امام محمد باقر عليه السلام
5 محمدباقر مجلسى .
مصادر حديث جابر بن عبدالله انصارى
1 دلائل الامامة ، ص 52
2 تفسير فرات كوفى ، ص 216 شماره 290
3 بحارالانوار، ج 43 ص 5 شماره 4
4 علل الشرايع ، ج 1 ص 183 ب 147 شماره 1.
راويان حديث جابر بن عبدالله انصارى
1 قاضى ابواسحاق ابراهيم بن مخلد باقرحى
2 خديجه ام الفضل ابنة احمد بن محمد بن ابى الثلج بغدادى
3 ابوعبدالله محمد بن احمد صفوانى
4 ابواحمد عبدالعزيز بن يحيى بن عيسى الجلودى بصرى
5 محمد بن زكريا الغلابى
6 جعفر بن محمد بن عمارة الكندى
7 محمد بن عمارة الكندى
8 جابر جعفى
9 امام محمد بن على باقر عليه السلام
10 فرات بن ابراهيم كوفى
11 حسين بن سعيد
12 ابوجعفر محمد بن جرير طبرى امامى
13 احمد بن حسن قطان
14 شيخ ابوجعفر صدوق
15 حسن بن على سكرى
16 محمدباقر مجلسى .
مصادر حديث حارث اعور
1 مناقب محمد بن سليمان كوفى ، ج 2 ص 191 شماره 663.
راويان حديث حارث اعور
1 محمد بن سليمان كوفى
2 احمد بن عبدان
3 سهل
4 شعبى
برخى از مصادرى كه اين حديث را به صورت مرسل روايت كرده اند
1 محاسن المجتمعة ، ص 189
2 الروض الفائق ، ص 214
3 ذخائرالعقبى ، ص 44، به نقل از سيره ملا
4 نزهة المجالس ، ج 2 ص 223، به نقل از نسفى
5 الرفائق (الاخوانيات ) ص 250.
ضميمه دوم : بررسى كوتاه سه نظريه معروف پيرامون تاريخ ميلاد حضرت فاطمه عليهاالسلام
نظريه اول
اينكه حضرت فاطمه عليهاالسلام پنج سال قبل از بعثت و زمانى كه قريش ‍ خانه كعبه را تعمير اساسى مى نمود متولد شده است :
ولدت فاطمة قبل المبعث بخمس سنين و قريش حينئذ تبنى البيت
اين نظريه متعلق به اكثر اهل سنت است ⁽⁸⁵⁾ و آنان اين نظريه را با دلايل ذيل تاءييد و تقويت مى نمايند:
1 قول ابن اسحاق
2 روايت منقول از عباس بن عبدالمطلب
3 اجماع
دليل اول
ابن اسحاق گويد: حضرت فاطمه عليهاالسلام همانند ساير فرزندان رسول اكرم صلى الله عليه و آله از خديجه عليهاالسلام ، قبل از بعثت متولد شده است :
ان فاطمة ولدت قبل اءن يوحى الى النبى صلى الله عليه و آله ، و كذلك سائر اءولاده من خديجة ⁽⁸⁶⁾
محمد بن اسحاق بن يسار مطلبى مدنى از علماى بزرگ اسلام در قرن دوم هجرى و متوفى به سال 151 هجرى مى باشد و به دليل نزديكى زمان زندگيش به صدر اسلام ، اقوال و نظريات او مورد قبول و استقبال قرار مى گيرد، ولى اين نظريه وى را نمى توان پذيرفت زيرا معارض دارد، چرا كه امام سجاد عليه السلام مى فرمايند:
و لم يولد لرسول الله من خديجة على فطرة الاسلام الا فاطمة ⁽⁸⁷⁾
و جابر بن عبدالله صحابى جليل القدر پيامبر نيز گويد:
ولدت فاطمة بمكة بعد النبوة . ⁽⁸⁸⁾
و چنين است كه سرآمد دانشمندان شيعه در قرن سوم و چهارم هجرى يعنى محمد بن يعقوب كلينى در كتاب خود گويد:
و لم يولد بعد المبعث الا فاطمة عليهاالسلام ⁽⁸⁹⁾
از آن جهت كه بنا بر اختصار است به همين مقدار كفايت مى شود و عدم اعتبار نظريه محمد بن اسحاق در مورد فرزندان رسول اكرم به اثبات مى رسد.
دليل دوم
ابن سعد كاتب در طبقات الكبير روايت ابن عباس را به اين صورت نقل مى كند:
اءخبرنا محمد بن عمر قال : حدثنا ابوبكر بن عبدالله بن اءبى سيرة ، عن يحيى بن شبل ، عن اءبى جعفر قال :
دخل العباس على على بن ابى طالب و فاطمة ، و هى تقول : اءنا اءسن منك .
فقال العباس : اءما اءنت يا فاطمة فولدت و قريش تبنى الكعبة و النبى ابن خمس و ثلاثين سنة ، و اءما اءنت يا على فولدت قبل ذلك بسنوات ⁽⁹⁰⁾
ترجمه : عباس عموى پيامبر بر على و فاطمه عليهاالسلام وارد شد در حالى كه فاطمه به على مى گفت : من از تو مسن تر هستم . پس عباس گفت :
اى فاطمه تو در وقتى متولد شدى كه قريش خانه كعبه را بازسازى مى كرد و پيامبر 35 ساله بود، و اى على تو چند سال قبل از او متولد شده اى .
همين روايت را ابن عساكر به اسنادش از ابن سعد به شرحى كه گذشت روايت نموده ⁽⁹¹⁾ و در آن به جاى يحيى بن شبل ، يحيى بن سيل آورده . و همين طور است در نقل بلاذرى . ⁽⁹²⁾
نحوه استدلال اهل سنت به اين روايت :
آنان گويند: عباس بن عبدالمطلب عموى پيامبر بوده و و بر وقايع و حوادثى كه در آن دوران رخ مى داده آگاهى كامل داشته و لذا قول او قابل اعتماد خواهد بود.
آنچه در فوق به نقل از اهل سنت آورديم در صورتى صحيح و پذيرفته خواهد بود كه حداقل طبق قوانين و قواعد خود ايشان در علم حديث ، خبر مذكور به طريق صحيح به دست ما رسيده باشد. در حالى كه طبق موازين علوم حديث در نزد ايشان اين روايت مجعول و غيرقابل اعتماد است . زيرا:
1 يحيى بن سيل يا شيل مجهول است .
2 ابوبكر بن عبدالله بن ابى سبرة المدنى القاضى ⁽⁹³⁾ از ضعفا و متروكين است كه به جعل حديث اشتغال داشته و به روايات او اعتماد نمى شود.
3 ابوجعفر در اين روايت مجهول و نامعلوم است .
حال بايد از دانشمندان حديث شناس اهل سنت پرسيد كه آيا مى توان به چنين رواتى اعتماد نمود؟
دليل سوم
گفته اند كه : اهل سنت ((اتفاق و اجماع )) دارند بر اينكه حضرت فاطمه عليهاالسلام در پنج سال قبل از بعثت پيامبر متولد شده است .
در جواب ايشان بايد گفت : اگر به واقع چنين اتفاق و اجماعى ادعا شده باشد كه نگارنده در آثار اهل سنت چنين ادعايى را مشاهده نكرده ، بلكه در برخى از منابع شيعى آن را به علماى عامه نسبت مى دهند در اين صورت :
1 چنين اتفاق و اجماعى تحقق ندارد چرا كه بسيارى از علما و دانشمندان عامه ⁽⁹⁴⁾ با آن مخالف هستند و نظريه هاى ديگرى را ابراز مى دارند. ⁽⁹⁵⁾
2 در فرض عدم وجود مخالف و تحقق ظاهرى اتفاق و اجماع ميان علماى عامه ، چنين اجماعى ((مدركى )) است و مدرك آن روايت ((عباس بن عبدالمطلب )) مى باشد كه طبق موازين مورد قبول عامه عدم اعتبار آن را اثبات كرديم ، و لذا چنين اجماعى فاقد اعتبار خواهد بود.
نتيجه گيرى : به دليل عدم اعتبار دلايلى كه طرفداران اين نظريه براى صحت عقيده خود ابراز داشته اند، و با توجه به اينكه به جز ادعا، دليل ديگرى كه بشود به آن استناد كرد و اين نظريه را به كمك آن اثبات نمود باقى نمانده است ، ⁽⁹⁶⁾ لذا نظريه مذكور از درجه اعتبار ساقط مى گردد.
نظريه دوم
اينكه حضرت فاطمه عليهاالسلام در سال پنجم بعد از بعثت پيامبر متولد شده است .
اين نظريه به دلايل متفاوتى اتكا دارد كه عبارتند از:
دليل اول : روايت امام باقر عليه السلام
محمد بن يعقوب كلينى (328 ه ) در كافى ، اين روايت را به شرح ذيل نقل مى نمايد:
عبدالله بن جعفر و سعد بن عبدالله جميعا، عن ابراهيم بن مهزيار، عن اءخيه على بن مهزيار، عن الحسن بن محبوب ، عن هشام بن سالم ، عن حبيب السجستانى قال : سمعت اءباجعفر عليه السلام يقول :
ولدت فاطمة بنت محمد صلى الله عليه و آله بعد مبعث رسول الله بخمس ‍ سنين ، و توفيت و لها ثمان عشرة سنة و خمسة و سبعون يوما ⁽⁹⁷⁾
ترجمه : حضرت فاطمه عليهاالسلام در سال پنجم بعد از مبعث رسول اكرم صلى الله عليه و آله متولد گرديد و به هنگام رحلت هجده سال و هفتاد و پنج روزه بود.
اين روايت به لحاظ آحاد سند اشكال عمده اى ندارد جز آنچه كه درباره حبيب سجستانى گفته اند، زيرا وى ابتدا از خوارج ⁽⁹⁸⁾ بوده است ولى تصريح داريم بر اينكه نامبرده توبه نموده و از اصحاب و ملازمان امام باقر عليه السلام گرديده ⁽⁹⁹⁾ و از ايشان ، و به خصوص از امام باقر عليه السلام رواياتى را نقل مى كند.
پس گرچه درباره او توثيق لفظى وارد نشده ، ولى با عنايت به تعبيرات دانشمندان ما در مورد او و اينكه رواياتى را كه او در زنجيره آنها قرار دارد تصحيح مى نمايند و معتبر مى دانند به نظر مى رسد كه وى اگر از افراد ((صحيح الحديث )) نباشد حداقل در عداد ((حسان )) قرار گرفته و لذا به حديث او اعتماد و اطمينان مى شود.
آنچه درباره حبيب سجستانى عرض كرديم مطابق روش علما و موافق با منطق علم رجال مى باشد، و لذا اگر كسى سعى كند تا از طريق وجود وى در زنجيره سند، ضعفى را بيش از آنچه كه ما هم پذيرفتيم متوجه روايت مذكور نمايد راهى نخواهد داشت .
دليل دوم : روايت امام صادق عليه السلام
اين روايت را ابوجعفرى از دانشمندان شيعه در قرن چهارم و پنجم هجرى ، در كتاب دلائل الامامة به شرح ذيل نقل نموده است :
حدثنا محمد بن عبدالله قال : حدثنا ابوعلى محمد بن همام قال : روى اءحمد بن محمد البرقى ، عن اءحمد بن محمد بن عيسى الاشعرى القمى ، عن عبدالرحمان بن بحر، عن عبدالله بن سنان ، عن ابن مسكان ، عن اءبى بصير، عن اءبى عبدالله عليه السلام قال :
ولدت فاطمة فى جمادى الاخرى يوم العشرين منه ، سنة خمس و اءربعين من مولد النبى صلى الله عليه و آله ، فاءقامت بمكة ثمان سنين و بالمدينة عشر سنين ... ⁽¹⁰⁰⁾
ترجمه : حضرت فاطمه در بيستم جمادى الثانى از چهل و پنج سالگى پيامبر متولد گرديد و مدت هشت سال در مكه و ده سال در مدينه زندگانى نمود.
همين روايت عينا در ص 45 از اين كتاب به سند ذيل تكرار شده است :
حدثنى ابوالحسين محمد بن هارون التعلكبرى قال : حدثنى اءبى قال : حدثنى اءبوعلى محمد بن همام بن سهيل قال : روى اءحمد بن محمد بن البرقى ، عن اءحمد بن محمد الاشعرى القمى ، عن عبدالرحمن بن بحر، عن عبدالله بن سنان ، عن ابن مسكان ، عن اءبى بصير، عن الصادق عليه السلام قال :...
تذكر: روايت احمد بن محمد بن عيسى از عبدالرحمن بن بحر مسلم نمى باشد و از طرف ديگر روايت عبدالرحمان بن بحر از عبدالله بن سنان نيز محل تاءمل است ، لذا به نظر مى رسد كه در نام وى تصحيف و تغييرى واقع شده باشد و او در واقع عبدالرحمان بن نجران باشد كه علامه مجلسى در بحارالانوار نام او را به اشتباه عبدالرحمان بن بى نجران ثبت نموده است . والله العالم .
اين روايت نيز در هر دو نقل ، از جهت آحاد سند فاقد اشكال و معتبر است و جايى براى بحث درباره آن باقى نمى ماند خصوصا آنكه غالب علماى شيعه نيز آنها را پذيرفته اند.
دليل سوم : اجماع
در برخى آثار علماى شيعه ديده مى شود كه مى گويند: تولد حضرت فاطمه عليهاالسلام در سال پنجم بعثت امرى اجماعى و اتفاقى در بين علماى اماميه است .
اينجانب بايد ضمن عرض ارادت تمام خدمت اين بزرگواران ، عرض كنم كه : اولا اگر چنين اجماعى را براى مقابله با عامه و به منظور تقويت نظريه خود در مقابل آنان به كار مى برند، چنين شيوه اى اولا انفعالى و در بحث علمى ناپسند است و ثانيا فاقد اعتبار حتى به عنوان ((مؤ يد)) مى باشد.
ثانيا: اساسا در بحثى اين چنين ادعاى اجماع كه هيچ ، حتى اجماع محقق نيز دردى را درمان نمى كند زيرا مسئله مورد بحث در اينجا تاريخى است نه فقهى . بله ، در برخى از مسائل تاريخى هم شايد بتوان از اصول و قواعد فقيه استفاده نمود ولى براى تعيين تاريخ ميلاد... .
ثالثا: چنين اجماعى به يقين ((اجماع مدركى )) است و مبتنى بر رواياتى است كه در اين رابطه نقل شده ، و با وجود آنها چنين اجماعى فى نفسه حجت نمى باشد، البته اگر سند آن روايات ضعيف بود، اين اجماع ضعف سند آنها را مرتع مى ساخت ولى روايات موجود به لحاظ سند معتبر و قابل اعتماد هستند و نيازى به تقويت ندارند.
رابعا: اگر تمام آنچه را كه گفته شد ناديده انگاريم ، با وجود مخالفان قدرى چون ابن ابى الثلج ، سليمان بن جعفر علوى ، شيخ مفيد، شيخ طوسى ، عبدالله بن محمد هاشمى و سيد بن طاووس ، چه جايى براى ادعاى چنين اجماعى باقى مى ماند.
از دانشمندان بزرگى كه طرفدار نظريه دوم مى باشند و معتقدند كه حضرت فاطمه عليهاالسلام در سال پنجم بعد از بعثت پيامبر متولد شده است اشخاص ذيل را مى توان نام برد:
1 محمد بن يعقوب كلينى متوفى به سال 328 / 329 هجرى ⁽¹⁰¹⁾
2 ابوجعفر طبرى از علماى قرن 4 و 5 هجرى ⁽¹⁰²⁾
3 فتال نيشابورى شهيد به سال 508 هجرى ⁽¹⁰³⁾
4 ابن شهر آشوب مازندرانى ، متوفى به سال 588 ه ⁽¹⁰⁴⁾
5 ابن خشاب ⁽¹⁰⁵⁾، متوفى به حدود 567 ه ⁽¹⁰⁶⁾
6 خصيبى ⁽¹⁰⁷⁾ مؤ لف هداية ⁽¹⁰⁸⁾، متوفى به سال 358 ه
7 نصر بن على الجهضمى ⁽¹⁰⁹⁾ (خ ل : الجهنى ، و صحيح آن همان جهضمى است )، متوفى به سال 250 هجرى و از علماى عامه مى باشد. ⁽¹¹⁰⁾
نظريه سوم
اينكه حضرت فاطمه عليهاالسلام در سال دوم بعثت يعنى در چهل و يك سالگى پيامبر متولد شده است .
اين نظريه نيز به دلايلى متكى است كه عبارتند از:
دليل اول : روايت امام صادق عليه السلام
اين روايت را حاكم نيشابورى به سند صحيح در كتاب مستدرك على الصحيحين آورده است :
اءخبرنا اءبوالحسن بن يعقوب الحافظ، اءنباءنا اءبوالعباس الثقفى ، حدثنى على بن عقيل بن عبدالله العلوى ، عن اءبيه ، عن اءم الحسن بنت اءبى جعفر محمد بن على عليه السلام ، عن اءخيها جعفر بن محمد عليهاالسلام قال :
ماتت فاطمة عليهاالسلام و هى ابنة احدى و عشرين ، و ولدت على راءس ‍ سنة احدى و اءربعين من مولد النبى صلى الله عليه و آله ⁽¹¹¹⁾
شبيه اين روايت را سليمان بن جعفر علوى هاشمى از خواص اصحاب امام رضا عليه السلام نقل كرده كه آن را نيز حاكم نيشابورى در كتاب مذكور روايت نموده است :
اءخبرنا ابواسحاق ابراهيم بن محمد بن يحيى المزكى و ابوالحسين بن يعقوب الحافظ قالا:
حدثنا محمد بن اسحاق بن ابراهيم قال : سمعت عبدالله بن محمد بن سليمان بن جعفر الهاشمى يذكر عن اءبيه ، عن جده سليمان بن جعفر قال :
ولدت فاطمة سنة احدى و اءربعين من مولد رسول الله صلى الله عليه و آله ⁽¹¹²⁾
همين روايت را ابن المزى الكلبى در تهذيب الكمال فى اسماء الرجال ⁽¹¹³⁾ به نقل از محمد بن اسحاق الثقفى السراج و او از عبيدالله بن محمد بن سليمان علوى وارد نموده است .
دليل دوم : موافقت شيخ مفيد و شيخ طوسى
شيخ مفيد (ت 413 ه ) در كتاب مسارالشيعه ، به هنگام بيان وقايع ((شهر جمادى الاخر)) گويد:
و فى اليوم العشرين منه سنة اثنتين من المبعث كان مولد مولاتنا الزهراء فاطمة بنت رسول الله صلى الله عليه و آله ، و هو يوم شريف يتجدد فيه سرور المؤ منين ، و يستحب فيه التطوع بالخيرات ، و الصدقة على المساكين ⁽¹¹⁴⁾
ترجمه : فاطمه زهرا عليهاالسلام در روز بيستم جمادى الاخر از سال دوم مبعث پيامبر متولد گرديد، و اين روز شريف و بزرگى است كه در آن مؤ منان به سرور و شادمانى مى پردازند، و در چنين روزى انجام خيرات و صدقه دادن به فقرا، مستحب است .
و شيخ طوسى (ت 460 ه ) در كتاب مصباح المتهجدين گويد:
فى اليوم العشرين من جمادى الاخر سنة اثنتين من المبعث كان مولد فاطمة ⁽¹¹⁵⁾
ترجمه : ميلاد حضرت فاطمه عليهاالسلام در روز بيستم جمادى الاخر از سال دوم مبعث پيامبر بوده است .
و قبل از شيخ مفيد و شيخ طوسى نيز ابن ابى الثلج بغدادى متوفى به سال 325 هجرى ، در كتاب تاريخ ‌الائمة و مواليدهم همين نظريه را ارائه نموده است . ⁽¹¹⁶⁾
و حتى بسيار پيش از او احمد بن ابى يعقوب ، ابن واضح ، مورخ نامدار شيعه متوفى به سال 284 هجرى ، در تاريخ يعقوبى مطرح نموده كه او در اوائل 41 سالگى پيامبر متولد شده و در زمان رحلت پيامبر حدود 23 سال داشته است . ⁽¹¹⁷⁾
خوانندگان محترم به اين نكته اساسى توجه دارند كه به هنگام طرح دو نظريه قبل موافقت كسى از دانشمندان از يك نظريه را به عنوان دليل براى اثبات يا حتى تقويت آن نظريات مطرح نكرديم ولى در اينجا به دليل خصوصيتى كه در موافقت يا مخالفت اين دو دانشمند جليل القدر و خصوصا شيخ طوسى وجود دارد به اين مطلب به خصوص عنايت نموده ايم .
اهل تحقيق يقين داشته باشند كه شيخين بزرگوار ما قطعا روايات امام باقر و امام صادق عليهماالسلام در مورد تاريخ ميلاد حضرت فاطمه عليهاالسلام را در كتاب كافى ديده اند و بايد پرسيد: چرا با وجود قوت سند آنها، آن روايات را نپذيرفته و نظريه ماءخوذ از روايت امام صادق عليه السلام در اينجا را تقويت مى نمايند؟
نگارنده معتقد است كه اين امر بدون دليل نبوده به خصوص آنكه ملاحظه مى شود مشايخى چون ابن ابى الثلج بغدادى ⁽¹¹⁸⁾، سيد بن طاووس ‍ ⁽¹¹⁹⁾، كفعمى ⁽¹²⁰⁾، و مورخ معتدلى چون يعقوبى ⁽¹²¹⁾، و رجالى توانمندى چون ابن عبدالبر ⁽¹²²⁾، و محدث حافظ و حاكمى چون ابوعبدالله نيشابورى ⁽¹²³⁾، چنين عقيده اى را گواهى مى نمايند.
ممكن است پرسيده شود: اگر اين نظريه را بپذيريم در اين صورت مجموعه رواياتى را كه اثبات مى كنند ميلاد حضرت فاطمه سلام الله عليها بعد از معراج پيامبر بوده است ⁽¹²⁴⁾ چه خواهيم كرد زيرا مشهور آن است كه معراج پيامبر اندكى قبل از هجرت به مدينه بوده ⁽¹²⁵⁾ و در ميان برخى از علماى شيعه نيز رايج است كه اين واقعه در سال سوم بعثت صورت گرفته ⁽¹²⁶⁾، به هر حال و در هر صورت ، با عنايت به نظريه سوم ، روايات مذكور چه وضعيتى خواهند داشت ؟
در پاسخ از اين سؤ ال به جا بايد گفت :
معراج پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فقط يك دفعه نبوده بلكه به طور مكرر اتفاق افتاده ، و اين مسافرتهاى آسمانى از همان روزهاى اول بعثت آغاز شده ⁽¹²⁷⁾ و تا روز رحلت پيامبر عظيم الشاءن اسلام ، بنا به روايتى كه از امام صادق عليه السلام نقل گرديده حداقل يك صد و بيست بار تكرار شده ⁽¹²⁸⁾، و ابن عباس در كلامى كه ابن شهر آشوب از او نقل مى كند عروج هاى متعدد پيامبر را دسته بندى مى نمايد و آنها را به : 1 معراج العجائب 2 معراج الكرامة ، تقسيم مى كند. ⁽¹²⁹⁾
و ابن طاووس در بحثى پيرامون معراج در كتاب سعدالسعود، وقايعى را از زبان پيامبر نقل مى كند و سپس مى گويد:
اين وقايع مربوط به يكى ديگر از عروجهايى است كه پيامبر داشته است . ⁽¹³⁰⁾
و اين همه نشان از تعدد معراجهاى پيامبر دارد، شايد تاريخ ‌هاى ذيل كه برخى از مورخين و محدثين براى معراج پيامبر بيان كرده اند هر يك متعلق به عروجى مستقل باشد:
1 در اول بعثت ⁽¹³¹⁾
2 پنج ماه بعد از بعثت ⁽¹³²⁾
3 پانزده ماه بعد از بعثت ⁽¹³³⁾
4 سال دوم بعثت ⁽¹³⁴⁾
5 سال سوم بعثت ⁽¹³⁵⁾
6 شش ماه قبل از هجرت به مدينه ⁽¹³⁶⁾
7 هجده ماه قبل از هجرت به مدينه . ⁽¹³⁷⁾
حال اگر آن روايات را با توجه به اين مطلب مجددا مورد بررسى قرار دهيم ، معلوم مى شود كه اشكالى باقى نمانده است .
غير از سه نظريه مذكور درباره تاريخ ميلاد حضرت فاطمه عليهاالسلام نظريات ديگرى وجود دارد كه به نحو شاذ و نادر از سوى برخى از دانشمندان اظهار شده است كه به شرح ذيل عبارتند از:
1 نظريه ابن عساكر
ولدت فاطمة قبل النبوة باءربع سنين ⁽¹³⁸⁾
ترجمه : حضرت فاطمه عليهاالسلام چهار سال قبل از بعثت متولد شده است .
2 نظريه كلبى
بلغت فاطمة خمسا و ثلاثين من السن ⁽¹³⁹⁾
ترجمه : عمر حضرت فاطمه حدود 35 سال بوده است .
با توجه به اين نظريه ميلاد وى بايد 11 سال قبل از بعثت پيامبر بوده باشد.
3 نظريه سيوطى
ولدت فاطمة قبل المبعث بسبع و نصف ⁽¹⁴⁰⁾
ترجمه : حضرت فاطمه عليهاالسلام 5/7 سال قبل از بعثت متولد شده است .
4 نظريه ابن اثير جزرى
و كان سنها يوم تزويجها خمس عشرة سنة ⁽¹⁴¹⁾
ترجمه : سن حضرت فاطمه عليهاالسلام در زمان ازدواج پانزده سال بوده است .
با توجه به اين نظريه و عنايت به اين نكته كه ازدواج ايشان در سال دوم هجرت واقع شده ، پس ميلاد ايشان بايد در همان سال بعثت بوده باشد.
تذكر: ذهبى نيز در اين نظريه با ابن اثير مشترك مى باشد. ⁽¹⁴²⁾
ضميمه سوم :مستدرك احاديث مربوط به تاريخ ميلاد حضرت فاطمه از بحارالانوار
غير از احاديثى كه در باب اول از جلد 43 بحارالانوار درباره تعيين ميلاد حضرت فاطمه عليهاالسلام آمده ، تعدادى احاديث و روايات ديگر نيز در ساير مجلدات اين كتاب و همين طور در ساير باب هاى جلد 43 آمده است كه در اين ضميمه آنها را نيز ترجمه و تقديم مى داريم :
1 بحارالانوار: ج 43 ص 189 ض رقم 19:
كشف الغمة ⁽¹⁴³⁾: و قيل : دخل العباس على على بن بن اءبى طالب و فاطمة بنت رسول الله صلى الله عليه و آله و اءحدهما يقول لصاحبه : اءينا اءكبر؟ فقال العباس : ولدت يا على قبل بناء قريش البيت بسنوات و ولدت (ابنتى ) و قريش تبنى البيت و رسول الله صلى الله عليه و آله ابن خمس و ثلاثين سنة قبل النبوة بخمس سنين
ترجمه : عباس بن عبدالمطلب عموى پيامبر بر على و فاطمه وارد گرديد و ملاحظه نمود يكى از آنها به ديگرى مى گويد: كدام يك از ما بزرگتريم ؟
پس عباس به آنها گفت : اى على ! تو چند سال قبل از تعمير خانه كعبه متولد شدى و دخترم فاطمه در زمانى متولد شد كه قريش خانه كعبه را تعمير مى كردند و رسول خدا سى و پنج ساله بوده ، و اين امر پنج سال قبل از بعثت بوده است . ⁽¹⁴⁴⁾
2 بحارالانوار، ج 95 ص 196: و فى تاريخ المفيد ⁽¹⁴⁵⁾: و فى اليوم العشرين من جمادى الاخرة سنة اثنتين من المبعث كان مولد السيدة الزهراء فاطمة عليهاالسلام ، و هو يوم شريف متجدد فيه سرور المؤ منين عليه السلام و يستحب فيه التطوع بالخيرات ، و الصدقة على المساكين ، و كذا فى كتاب المصباح ⁽¹⁴⁶⁾، و فى رواية اخرى سنة خمس من المبعث ⁽¹⁴⁷⁾ و الجمهور يرون اءن مولدها قبل المبعث ب خمس سنين ⁽¹⁴⁸⁾ و فى الدرسول اكرم ⁽¹⁴⁹⁾ اءن فاطمة ولدت بعد ما اءظهرالله نبوة اءبيها بخمس سنين ، و قريش تبنى البيت ، وروى اءنها ولدت عليهاالسلام فى جمادى الاخرة يوم العشرين منه سنة خمس و اءربعين من مولد النبى صلى الله عليه و آله ⁽¹⁵⁰⁾ و فى المناقب ⁽¹⁵¹⁾ روى اءن فاطمة ولدت بمكة بعد المبعث بخمس سنين ، و بعد الاسراء بثلاث فى العشر من جمادى الاخرة ، و ولدت الحسن عليه السلام و لها اثنتى عشرة سنة ، و قيل احدى عشرة سنة بعد الهجرة ، و كان بين ولادتها بالحسن و بين حملها بالحسين عليه السلام خمسون يوما وروى اءنها ولدت بعد خمس سنين من ظهور الرسالة و نزول الوحى
ترجمه : شيخ مفيد مى گويد: